H Aλχημεία (Βυζάντιο-Μεσαιωνική Ευρώπη). Οι Σταυροφορίες στη Δυτική Ευρώπη (Μάλτα-Γαλλία)-Οι λοιμώδεις ασθένειες στον χώρο και τον χρόνο: μια διαθεματική προσέγγιση μέσω των γνωστικών αντικειμένων των Αρχαίων Ελληνικών, της Ιστορίας και της Βιοχημείας.

H AΛΧΗΜΕΙΑ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ

ΘΩΔΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΠΕ02, ΑΓΓΕΛΙΔΟΥ  ΧΡΥΣH ΠΕ04.02

ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ 2022-23

Τα μυστικά των αλχημιστών: Από τον Αριστοτέλη μέχρι τον Νεύτωνα

Το 1666 ο περίφημος Άγγλος μαθηματικός, αστρονόμος και φυσικός φιλόσοφος σερ Ισαάκ Νεύτωνας παρατήρησε μια ακτίνα φωτός να μπαίνει σε ένα πρίσμα και χάρη στην εμπειρία αυτή έκανε μια θαυμάσια ανακάλυψη για το φως και το χρώμα: ότι το λευκό φως αποτελείται από ένα πολύχρωμο φάσμα. Ο Νεύτωνας γοητεύτηκε από το φως και πίστευε ότι συνδεόταν στενά με την έννοια που οι πρώτοι σύγχρονοι επιστήμονες γνώριζαν ως «φυτικό πνεύμα».

 Ο Νεύτωνας αισθανόταν ένα μόνιμο δέος για την ομορφιά και την πολυπλοκότητα της φύσης γύρω του. Με τον καιρό συμπέρανε ότι η μεγάλη ποικιλία της ζωής και οι διαδικασίες που λαμβάνουν χώρα στη φύση, όπως η βλάστηση, η αποσύνθεση και η ζύμωση, πρέπει να λαμβάνουν χώρα μέσω κάποιας κινητήριας δύναμης. Πίστευε ότι αυτή η δύναμη ήταν το «φυτικό πνεύμα» και ότι μπορεί να συνδεόταν με το φως.

Σε όσους είναι εξοικειωμένοι μόνο με τις ανακαλύψεις του Νεύτωνα στα μαθηματικά και τη φυσική, η ιδέα του «φυτικού πνεύματος» μπορεί να φαίνεται πολύ παράξενη ή και ψευδοεπιστημονική. Από την άλλη, αυτή και πολλές άλλες ιδέες του διάσημου επιστήμονα συνδέονταν στενά με ένα αντικείμενο στο οποίο, αν και δεν ήταν συνηθισμένο αντικείμενο μελέτης, εκείνος αφιέρωνε σημαντικό μέρος του χρόνου του: την αλχημεία.

Κατά τη διάρκεια της ζωής του ο Νεύτωνας έγραψε περίπου ένα εκατομμύριο λέξεις για την αλχημεία, κάτι που δηλώνει την αφοσίωσή του στην πρακτική. Μέσω της αλχημικής του έρευνας, ο Νεύτωνας ήλπιζε να ανακαλύψει το μυστικό του «φυτικού πνεύματος» ή πνεύματος της ζωής. Ακόμα και για τον Νεύτωνα του 17ου αιώνα, η αλχημεία ήταν μια απαρχαιωμένη τέχνη με εκατοντάδες διαθέσιμα κείμενα για τη μελέτη της. Όμως ο Νεύτωνας δεν ήταν ο μόνος που στράφηκε στην αλχημεία προκειμένου να βρει αυτό που αναζητούσε – στην ουσία ήταν ένας από τους τελευταίους σε μια μακρά παράδοση αλχημιστών που επιδίωκαν να εκμεταλλευτούν την τέχνη με σκοπό την ανακάλυψη σημαντικών μυστικών.

godfreykneller-isaacnewton-1689.jpgΙσαάκ Νιούτον (Πηγή: wikipedia)

Η πρώτη αποστολή των αλχημιστών του Μεσαίωνα ήταν να βρουν έναν τρόπο για να δημιουργήσουν χρυσό, αλλά και το ελιξήριο της ζωής. Δυστυχώς γι’ αυτούς και για τον Νεύτωνα, σε όλη τη διάρκεια της ύπαρξής της η αλχημεία περιβαλλόταν από μυστικά και μυστήριο, ιδίως κατά τον Μεσαίωνα. Οι αλχημιστές υπερασπίζονταν αυτή τη μυστικοπάθεια, δηλώνοντας ότι σκοπός της ήταν να κρατήσει κρυφή αυτή τη συναρπαστική γνώση από ανάξια άτομα που μπορεί να την εκμεταλλεύονταν για άτιμα κέρδη (αν και σήμερα μπορούμε να πιστεύουμε ότι ο πραγματικός λόγος για αυτή τη μυστικοπάθεια είναι ότι οι στόχοι των αλχημιστών ήταν εξαρχής καταδικασμένοι).

«Οι απαρχές της αλχημείας χρονολογούνται 2.000 χρόνια πριν»

Οι απαρχές της αλχημείας χρονολογούνται 2.000 χρόνια πριν από τον Νεύτωνα, στους Αιγυπτίους και τους Έλληνες της αρχαιότητας. Στην ουσία, η λέξη «αλχημεία» μπορεί να προέρχεται από το Χεμ, έναν αρχαιοελληνικό όρο για την Αίγυπτο. Αν και σύμφωνα με την αλχημική παράδοση ο ιδρυτής της πρακτικής ήταν ο Ερμής ο Τρισμέγιστος, είναι δύσκολο να αποδώσουμε τις ρίζες της αλχημείας σε ένα μόνο πρόσωπο. Από την άλλη, δεν αποκλείεται οι πρώτοι αλχημιστές να ήταν Αιγύπτιοι μεταλλουργοί, που κατεργάζονταν διάφορα είδη μετάλλων. Ο χρυσός είχε τη μεγαλύτερη αξία κι έτσι εστίαζαν την προσοχή τους σε αυτό το πολύτιμο μέταλλο. 

Με τον καιρό η εμπειρία της ενασχόλησης με τον χρυσό, το ασήμι και άλλα μέταλλα οδήγησε τους πιο ικανούς τεχνίτες να αναπτύξουν εντυπωσιακά κράματα. Τελικά, στην αγορά εμφανίστηκαν διαφορετικοί τύποι «χρυσού», κάτι που είχε μεγάλες οικονομικές συνέπειες, αφού τα κατεργασμένα μέταλλα δεν ήταν αληθινός χρυσός, αλλά πειστικές του παραχαράξεις. Την εποχή της ρωμαϊκής κυριαρχίας στην Αίγυπτο, ο ψεύτικος χρυσός ήταν πολύ μεγάλο πρόβλημα και ο αυτοκράτορας Διοκλητιανός (που βασίλεψε ανάμεσα στο 284-305 μ.Χ.) διέταξε την καταστροφή κάθε κειμένου που αναφερόταν στην κατασκευή χρυσού ή άλλων προϊόντων μεταλλοτεχνίας.

 Οι Έλληνες επίσης έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην αυγή της αλχημείας. Ωστόσο, οι άνθρωποι εκείνοι ήταν φιλόσοφοι και συνήθως άνθρωποι της σκέψης παρά της πράξης, κι έτσι η συμβολή τους εστιαζόταν κυρίως σε θεωρίες που εμπεριείχαν τη φύση των ουσιών. Τα πρώτα αλχημικά κείμενα ήταν πάπυροι γραμμένοι στα ελληνικά και συχνά περιείχαν διαδικασίες και συνταγές για τη δημιουργία μετάλλων και κραμάτων που να μοιάζουν χρυσά. 

Οι διδαχές του Αριστοτέλη τον 4ο αιώνα π.Χ. επηρέασαν σημαντικά την αλχημική σκέψη, όπως και άλλων συγγραφέων πριν και μετά από αυτόν. Ωστόσο, μόνο επί του Ζώσιμου του Πανοπολίτη, που άκμασε γύρω στο 300, άρχισαν να εμφανίζονται πολυάριθμα αλχημικά κείμενα, τα οποία διέφεραν από τους αρχικούς παπύρους. Στα γραπτά του Ζώσιμου η πρακτική της αλχημείας απέκτησε έναν πολύ πιο ακαθόριστο χαρακτήρα. Για παράδειγμα, άρχισε να μιλάει με γρίφους και χρησιμοποιούσε φράσεις για να κρύβει τις ιδέες του μέσω μυστικών συμβολισμών· έτσι άρχισε μια παράδοση που αργότερα κυριάρχησε στον αλχημικό κόσμο. 

Μετά την πτώση της Δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας τον 5ο αιώνα, οι ισλαμικές κατακτήσεις έκαναν τον αραβικό πολιτισμό μία από τις κύριες δυνάμεις του κόσμου. Στη χρυσή εποχή του, οι Άραβες λόγιοι εργάστηκαν επισταμένα για να μεταφράσουν προγενέστερα ελληνορωμαϊκά κείμενα και να αφομοιώσουν όσο περισσότερη αρχαία γνώση μπορούσαν. Ιδίως μετά την πτώση της Αιγύπτου σε αραβικά χέρια, ανακαλύφθηκαν έγγραφα σχετικά με την αλχημεία και ενσωματώθηκαν σε πρώιμα έργα Αράβων λογίων. Πολλοί πιστεύουν ότι εκείνη ακριβώς την περίοδο δημιουργήθηκε ο όρος «αλχημεία», επειδή συνδύαζε τη λέξη Χεμ με το αραβικό οριστικό άρθρο -αλ, όπως στις λέξεις αλκοόλ και άλγεβρα.

Επιπλέον, το κλειδί για την αθανασία, που για τους αλχημιστές ήταν εξίσου σημαντικό με τη δημιουργία χρυσού, είναι γνωστό ως ελιξήριο της ζωής από την αραβική λέξη «αλ-ιξίρ». Ο σημαντικότερος Άραβας αλχημιστής ήταν ο Τζαμπίρ ιμπν Χαγιάμ (περί το 760), που στους Δυτικοευρωπαίους ήταν γνωστός ως Γκεμπέρ. Βασισμένος στα γραπτά του Αριστοτέλη, ο Γκεμπέρ διατύπωσε τη θεωρία ότι τα μέταλλα ήταν δημιουργήματα ενός συνδυασμού από υδράργυρο και θείο, μια θεμελιώδης αρχή της αλχημείας. Μετά τον Γκεμπέρ, ο γιατρός και φιλόσοφος Αμπού Μπακρ Μουχάμαντ ιμπν Ζακαρίγια Αλ-Ραζί (ή Ρασίς) ασχολήθηκε με την αλχημεία τον 9ο αιώνα, όπως και ο Αμπού Αλί ιμπν Σινά (ή Αβικέννας) τον 10ο αιώνα. Μόλις τα έργα αυτών και άλλων Αράβων λογίων έφτασαν στη λατινόφωνη Δύση, το ενδιαφέρον για την αλχημεία αναζωπυρώθηκε σε όλη τη μεσαιωνική Ευρώπη.

jabir_ibn_hayyan.jpgΟ Jabir ibn Hayyan (Geber) θεωρείται ο πατέρας της Αλχημείας

Ο Αλβέρτος ο Μέγας, ένας Δομινικανός από τη Σουηβία, ήταν ο κύριος υπεύθυνος για την επιστροφή της αλχημείας στην Ευρώπη τον 13ο αιώνα. Ο Αλβέρτος υποστήριζε τη θεωρία του Γκεμπέρ περί υδράργυρου-θείου και μολονότι πίστευε ότι η μεταστοιχείωση (η αλλαγή της ύλης σε άλλη μορφή) ήταν εφικτή, εντούτοις παραδέχτηκε ότι ήταν πολύ δύσκολο να επιτευχθεί. Το 1244-5, ο Θωμάς Ακινάτης έγινε μαθητής του Αλβέρτου και εκείνος του δίδαξε ό,τι ήξερε, καθώς και τις γνώσεις του για την αλχημεία. Ένας άλλος μεγάλος αλχημιστής, ο Ρότζερ Μπέικον, έγραψε για δύο διαφορετικά είδη: πρακτικό και θεωρητικό. Ο Μπέικον εγκωμίασε το πρώτο, επειδή πίστευε ότι με τον σωστό τρόπο οι διαδικασίες μπορούσαν να βελτιώσουν μέταλλα συγκριτικά με τη φυσική τους κατάσταση. 

Ο Αλβέρτος, ο Μπέικον και άλλοι διαπρεπείς αλχημιστές της εποχής πίστευαν ότι η μεταστοιχείωση μπορούσε να επιτευχθεί, ιδίως με μέταλλα. Ωστόσο, κανείς τους δεν κατάφερε να το αποδείξει. Εκείνη την εποχή η φιλοσοφική λίθος άρχισε να εμφανίζεται όλο και περισσότερο σε αλχημικά κείμενα. Εφόσον σύμφωνα με τους αλχημιστές η μεταστοιχείωση ήταν εφικτή, πολλοί άρχισαν να πιστεύουν ότι τους έλειπε μόνο ένα καίριο συστατικό για να τα καταφέρουν – και αυτό ήταν η λίθος. Καθώς η ιδέα της λίθου γινόταν όλο και πιο δημοφιλής, τα αλχημικά κείμενα γίνονταν όλο και πιο δυσνόητα, με την επικράτηση γρίφων, συμβολισμών και κωδικοποιημένης γλώσσας.

Είναι αδύνατον να ξέρουμε επακριβώς τι ήταν η φιλοσοφική λίθος, επειδή υπάρχουν πολλές και διαφορετικές θεωρίες που έχουν γραφτεί γι’ αυτή την ουσία. Μερικοί αλχημιστές πίστευαν ότι η λίθος είχε ως συστατικά της τον υδράργυρο και το θείο, με την προσθήκη άλατος, αλλά με μια σημαντική διαφορά: τα συστατικά αυτά δεν ήταν απλώς υδράργυρος, θείο και άλας, αλλά μάλλον ειδικές ουσίες σε καθαρή μορφή με μαγικές ιδιότητες, που κοινώς αναφέρονταν ως οι «ουσίες» του υδράργυρου, του θείου και του άλατος.

Υπήρχαν και άλλες θεωρίες για τη σύνθεση της λίθου. Όπως ο Νεύτωνας με την ιδέα του περί «φυτικού πνεύματος», μερικοί αλχημιστές πίστευαν ότι η φιλοσοφική λίθος ήταν ο σπόρος του χρυσού που θα μπορούσαν να αποκτήσουν από το μέταλλο. Στη μεσαιωνική σκέψη, τα μέταλλα ήταν παρόμοια με οτιδήποτε βλασταίνει, επειδή και τα δύο αναπτύσσονταν στο έδαφος. Συνεπώς, τα μέταλλα είχαν σπόρους και ο πολυτιμότερος όλων ήταν αυτός του χρυσού. Ανεξαρτήτως της αυξανόμενης μυστικοπάθειας που περιέβαλλε την αλχημεία, εκατοντάδες αλχημιστές έψαχναν απεγνωσμένα να βρουν ή να κατασκευάσουν οτιδήποτε για να αποκτήσουν τη φιλοσοφική λίθο.

Αφού αυτή η απίθανη ουσία μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για να δημιουργηθούν χρυσός και το ελιξήριο της ζωής, κάποιοι αλχημιστές επιδίωκαν τα πλούτη, άλλοι τη φήμη και άλλοι το κλειδί για την αθανασία, ενώ υπήρχαν και εκείνοι που φιλοδοξούσαν να πλημμυρίσουν την αγορά με χρυσό, προκαλώντας την κατάρρευση του οικονομικού συστήματος και κάνοντας άνω-κάτω τον κόσμο. Υπήρξαν κάποιοι που απέκτησαν θετική ή αρνητική φήμη για τα αλχημικά τους κατορθώματα, όλα όμως τα άλλα όνειρά τους έμειναν ανεκπλήρωτα.

Πάντως, οι αποτυχίες δεν σταμάτησαν τους αλχημιστές, ιδίως σε μια εποχή όπου οι υποτιθέμενες ιστορίες για επιτυχία αποκτούσαν διαστάσεις θρύλου· από την άλλη, ήταν μάταιες και οι αλχημιστές που χάθηκαν στην αφάνεια έπειτα από χρόνια αποτυχημένων προσπαθειών αναρίθμητοι.

Οι αλχημιστές του Μεσαίωνα που επικεντρώνονταν σε αυτή την αναζήτηση προσπαθούσαν είτε να ερμηνεύσουν τον μεγάλο όγκο των κειμένων είτε να πραγματοποιήσουν δικά τους πειράματα στο εργαστήριο. Η θέρμανση μετάλλων και άλλων ουσιών ήταν βασικό κομμάτι του έργου τους και η κάμινος ο πυρήνας του εργαστηρίου τους. Το μέρος αυτό ήταν γεμάτο με πολλά διαφορετικά είδη σκευών, εργαλείων και άλλου εξοπλισμού, όπως πλατύστομα κύπελλα, φιάλες, βάζα, κόπανους και γουδιά, σουρωτήρια και φίλτρα. Καθώς εργάζονταν σκληρά προκειμένου να φτάσουν στους αδύνατους στόχους τους, βελτίωναν συνεχώς τον εξοπλισμό τους.

Αιώνες αργότερα ο εξοπλισμός αυτός έγινε αναγκαίος για τους πρώτους χημικούς και συχνά υπήρχε στα εργαστήριά τους. Η αλχημεία παρέμεινε πολύ δημοφιλής στην Αναγέννηση και στη σκηνή εμφανίστηκαν πολλά σημαντικά άτομα, όπως ο Βιλανόβα και ο Ραμόν Λουλ τον 13ο αιώνα, ο Τζορτζ Ρίπλεϊ και ο Τόμας Νόρτον τον 15ο και ο Τόμας Τσάρνοκ τον 16ο. Ωστόσο, στις αρχές της σύγχρονης εποχής η τέχνη άρχισε να χάνει σταδιακά το κύρος της.

800px-cornelis_pietersz._bega_-_de_alchemist.jpgCornelis Pietersz Bega, Ο Αλχημιστής (1663). Μουσείο Γκεττύ (πηγή: Wikipedia)

Οι πρόοδοι στη μεταλλουργία, που οδήγησαν στην ανακάλυψη της αληθινής φύσης των μετάλλων, ήταν από τις πρώτες αιτίες της παρακμής· ακολούθησαν πολλές άλλες επιστημονικές ανακαλύψεις, που με τον καιρό κατάργησαν ψευδοεπιστήμες όπως η αλχημεία και η αστρολογία. Τον 17ο αιώνα ο Νεύτωνας βρισκόταν στην πρωτοπορία της νέας επιστημονικής εποχής· παρ' όλ’ αυτά, αν και ήταν σπουδαίος διανοητής, στράφηκε προς την αρχαία γνώση της αλχημείας και τη χρησιμοποίησε προκειμένου να ανακαλύψει τα μυστικά της ζωής.

Μυστικά και σύμβολα

Ο Μαύρος Ήλιος είναι από τα λιγότερο γνωστά αλχημικά σύμβολα, ουσιώδης για τους στόχους της μεταστοιχείωσης που επεξεργάζονταν οι αλχημιστές. Συνδέεται επίσης με το μαύρισμα της ύλης, ακόμα και τη σήψη. Η εικόνα αυτή είναι από το Splendor Solis, ένα γερμανικό βιβλίο του 16ου αιώνα με πολύχρωμες υδατογραφίες συμβολικής σημασίας, που σχετίζονται με τις αλχημικές διαδικασίες και ιδέες. Αν και οι εικόνες χρονολογούνται μεταγενέστερα στη μεσαιωνική ιστορία της αλχημείας, το ύφος τους θυμίζει πολύ προγενέστερες αλχημικές εικόνες.

Τα Τέσσερα Στοιχεία: Αυτό το συμβολικό έμβλημα από τον 17ο αιώνα απεικονίζει στις άκρες του τα τέσσερα βασικά στοιχεία: αέρα, νερό, γη και φωτιά. Οι αλχημιστές πίστευαν ότι, αν μπορούσαν να κατανοήσουν τις διάφορες διαστάσεις των τεσσάρων στοιχείων, θα μπορούσαν να δημιουργήσουν ό,τι ήθελαν, όπως χρυσάφι και το ελιξήριο της ζωής. Το τρίγωνο σε αυτές τις γωνίες συμβολίζει τα τρία πρώτιστα, που ήταν ο υδράργυρος, το θείο και το άλας. Ό αλχημιστής Παράκελσος πίστευε ότι όλα τα μέταλλα ήταν συνδυασμοί των τριών αυτών ουσιών.

Ο Μέγας Ερμαφρόδιτος: Χαρακτικό από το έργο του 17ου αιώνα Symbola Aureae Mensae του Μίκαελ Μάγερ, που απεικονίζει τον Αλβέρτο τον Μέγα να δείχνει προς το αλχημικό σύμβολο του ερμαφρόδιτου. Η εικόνα περιγράφει μια ιδέα που απαντάται σε πολλά αλχημικά κείμενα, δηλαδή ότι όλα έχουν μια ενιαία, ξεχωριστή φύση, η οποία όμως συνίσταται από δύο μέρη. Οι αλχημιστές πίστευαν ότι η εναρμόνιση αυτών των αντίθετων δυνάμεων (όπως το υγρό και το ξηρό, ο Ήλιος και η Σελήνη, το αρσενικό και το θηλυκό) μπορεί να έκρυβε το κλειδί για τη δημιουργία που ζητούσαν. Αυτή την ένωση συμβολίζει ο ερμαφρόδιτος.

aurora_consurgens_zurich_044_f-21v-44_dragon-pot.jpgΠηγή: Wikipedia

Υλικά και μέθοδοι 

Όλοι οι αλχημιστές χρησιμοποιούσαν συχνά καμίνους για να θερμαίνουν μέταλλα και άλλες ουσίες, αλλά προσπαθούσαν να δοκιμάσουν κάθε διαδικασία που μπορούσαν να σκεφτούν σχετικά με την αληθινή φύση των μετάλλων. Για παράδειγμα, ο Γκεμπέρ πίστευε ότι η ύλη μπορούσε να φτάσει στην τέλεια μορφή της αν αναμειχθεί με μια ουσία στην καθαρή της μορφή. Οι αλχημιστές πίστευαν ότι αυτή η μέθοδος ήταν η ζύμωση του χρυσού, με έγχυση βασικών μετάλλων. Άλλες συνήθεις διαδικασίες ήταν η κονιοποίηση, η στερεοποίηση, η απόσταξη, η εξάχνωση, η απονέκρωση και η πύρωση. 
Οι αλχημιστές χρησιμοποιούσαν τη φωτιά της καμίνου για μεθόδους όπως η πύρωση, κορνιοποιώντας συμπαγείς ουσίες, αλλά η θερμότητα δεν ήταν πάντα ωφέλιμη. Στα πειράματά τους απέσταζαν πολλά και διάφορα είδη υγρών όπως ξίδι, κρόκο αβγού, ακόμα και κοπριά. Στο εργαστήριο χρησιμοποιούσαν επίσης οξύ για να διαλύουν συστατικά όπως το ασήμι και ο χρυσός. Έξω από το εργαστήριο πολλοί αλχημιστές ήλπιζαν να πετύχουν τον στόχο τους εκθέτοντας την εργασία τους στον ήλιο για μεγάλα χρονικά διαστήματα. Κάποιες φορές αναγνώριζαν ότι υπήρχαν όρια σε αυτό που μπορούσαν να καταφέρουν. Οι ειδικοί ήξεραν ότι δεν μπορούσαν να ζωντανέψουν κάτι νεκρό. Από την άλλη, οι αλχημιστές πίστευαν ότι, αν επανέφεραν ένα νεκρό αντικείμενο στην αρχική του μορφή ως απλή ύλη, τότε θα ήταν δυνατόν να αλλάξει στην αντίθετη μορφή του (δηλαδή τη ζωντανή).

Οι αλχημιστές στο Βυζάντιο

J. van der Straet, 1570, Το εργαστήριο του αλχημιστή. Πηγή εικόνας: wikipedia.org

Του Θανάση Κουκόπουλου,

Ο όρος «Αλχημεία» αναφέρεται για πρώτη φορά σε ένα αστρολογικό έργο ενός λογίου του 4^ου αι μ.Χ., του Ιουλίου Firmicus. Ο πιο σημαντικός αλχημιστής των πρώιμων βυζαντινών χρόνων, Ζώσιμος ο Πανοπολίτης (5^ος αι.), αναφέρει πως ο πρώτος που ασχολήθηκε με αυτή τη δραστηριότητα ονομαζόταν Χημεύ. Το όνομα απαντά και στην Αίγυπτο ως “Chêmi”. Αργότερα, επί της δυναστείας των Αράβων Ομεϋαδών, θα καθιερωθεί ο όρος “Al Kymiya”.

Θεωρείται ότι η αλχημεία έλκει την καταγωγή της από την προϊστορία. Αναμφισβήτητα, κράματα μετάλλων χρονολογούνται ήδη από την «εποχή του Χαλκού», ωστόσο, καθότι η αλχημεία δεν αφορούσε μόνο αυτό που εμείς σήμερα ονομάζουμε Χημεία, αλλά και τομείς, όπως η Φιλοσοφία, η Ιατρική, η Μεταφυσική, ακόμα και η μαγεία, είναι αδύνατο να εξακριβωθεί κάτι τέτοιο. Και αυτό γιατί απουσιάζουν από εκείνη την περίοδο γραπτά κείμενα που θα έριχναν περισσότερο φως στις γνώσεις μας για τη σκέψη και την ιδεολογία των ανθρώπων.

Όσον αφορά τους ιστορικούς χρόνους, αξίζει να σημειωθεί πως αλχημιστές θεωρούνται και οι δύο μεγάλοι σοφοί της αρχαιότητας, ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης. Αρχικά, η αλχημεία αποκαλούνταν «Ιερά Επιστήμη» ή «Τέχνη Θεία και Ιερά». Στα ρωμαϊκά χρόνια, η ενασχόληση με αυτή την ιδιότυπη «τέχνη» υποχώρησε. Μάλιστα, ο αυτοκράτορας Διοκλητιανός γύρω στο 290 διέταξε να καταστραφούν βιβλία σχετικά με τη χημεία του χρυσού και του αργύρου, για να «μην μπορούν οι Αιγύπτιοι να ανταγωνίζονται τους Ρωμαίους στον πλούτο».

Ο Μέγας Φώτιος. Πηγή εικόνας: saint.gr

Στα βυζαντινά χρόνια, λόγω της σύνδεσής της με τη μαγεία, είναι λογικό να αντιμετωπίζεται με καχυποψία˙ και όχι επειδή οι επιστήμες δεν αναπτύσσονταν στο Βυζάντιο, όπως εσφαλμένα θεωρούν μερικοί. Είναι χαρακτηριστική η ερμηνεία του 61^ου Κανόνα της εν Τρούλλω Πενθέκτης Οικουμενικής Συνόδου από τον κανονολόγο Θεόδωρο Βαλσαμώνα (12^ος αι.): «Ο παρών κανών διορίζεται μηδένα μάντεσιν ή γόησι προέρχεσθαι… ή τοις νεφροδιώκταις ή τοις γοητευταίς ή τοις παρέχουσι τα φυλακτήρια». Αυτό, βέβαια, δεν σημαίνει ότι η αλχημεία απορριπτόταν εξ ολοκλήρου. Άλλωστε, η αλχημεία ήταν σημαντικό κομμάτι της κλασικής παράδοσης, την οποία οι Βυζαντινοί διαφύλαξαν και ανέδειξαν με κριτικό, γόνιμο και δημιουργικό τρόπο. Από πλευράς χριστιανών, ασχολήθηκαν περισσότερο οι νεστοριανοί, οι οποίοι, μετά την καταδίκη της αίρεσής τους από την Γ΄ Οικουμενική Σύνοδο (431), κατέφυγαν στη Συρία και τη Μεσοποταμία, όπου οι Σασσανίδες Πέρσες τούς φέρονταν ευνοϊκά.

Κατά την πρώιμη βυζαντινή περίοδο, σημαντικότατη εφεύρεση που σχετίζεται με την αλχημεία είναι το υγρό πυρ. Αποδίδεται στον μηχανικό Καλλίνικο από την Ηλιούπολη της Αιγύπτου (7^ος αι.). Ο Καλλίνικος επινόησε ένα νέο μείγμα, μάλλον νάφθας και φωσφορούχου ασβεστίου, που φλεγόταν αυτομάτως, όταν ερχόταν σε επαφή με το νερό, δημιουργώντας μία πύρινη κόλαση. Έτσι, μπόρεσαν να αντιμετωπίσουν οι Βυζαντινοί το αραβικό ναυτικό κατά τον 7^ο αι. και όχι μόνο. Δεν είμαστε βέβαιοι για την ακριβή του σύσταση, γιατί παρέμενε επτασφράγιστο κρατικό μυστικό.

Ενδιαφέρουσα είναι η περίπτωση ενός αλχημιστή των χρόνων του αυτοκράτορα Αναστασίου Α΄ (491-518). Ονομαζόταν Ιωάννης Ίσθμιος και ήταν διαβόητος για την εξαπάτηση των κοσμηματοπωλών. Μάλιστα, μια φορά παρουσίασε ενώπιον του βασιλέως ένα χαλινό αλόγου από νόθο χρυσό, με αποτέλεσμα ο αυτοκράτορας να τον φυλακίσει το 504, «για να μην γελάσει και αυτόν, όπως τους άλλους». Άλλος σημαντικός αλχημιστής των πρώιμων χρόνων ήταν ο Συνέσιος ο Κυρηναίος. Όσον αφορά τους εικονομαχικούς χρόνους, θεωρείται με βεβαιότητα ότι ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Ε΄ (741-775) κατείχε αλχημικές γνώσεις.

Εκτόξευση υγρού πυρός. Από το χειρόγραφο του έργου του Ιωάννη Σκυλίτζη. Πηγή εικόνας: cognoscoteam.gr

Ο επόμενος αξιόλογος αλχημιστής ήταν ο Μέγας Φώτιος, πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως κατά τον 9^ο αι. και μία από τις σπουδαιότερες πνευματικές προσωπικότητες της Ιστορίας του Βυζαντίου συλλήβδην. Το γεγονός αυτό δείχνει ότι, εν τέλει, η αλχημεία δεν συνδεόταν αποκλειστικά με τη μαγεία, δεδομένου ότι αν συνέβαινε κάτι τέτοιο, ο Φώτιος δεν θα ανακηρυσσόταν Άγιος από την Ορθόδοξη Εκκλησία. Ο Φώτιος συνέλεξε και σχολίασε πληθώρα κειμένων αλχημείας, ενώ συνέγραψε και ο ίδιος κάποια «περί αρχαίας μεταλλείας».

Αλλά και ο Λέων ο Φιλόσοφος ή Μαθηματικός φαίνεται ότι επιδιδόταν σε αυτήν τη δραστηριότητα. Λέγεται ότι ο χρυσός πλάτανος με τα τεχνητά πουλιά που κελαηδούσαν στην αίθουσα του θρόνου του Μεγάλου Παλατίου της Κωνσταντινούπολης ήταν και αυτός επίτευγμα της αλχημείας. Ως κληρονόμοι του περσικού πολιτισμού, με δεδομένο ότι τα εδάφη των Σασσανιδών συγκαταλέγονταν στα πρώτα που κατέκτησαν, οι Άραβες ήταν αυτοί που κατεξοχήν ανέπτυξαν μία πολύ σημαντική αλχημική παράδοση αυτή την εποχή.

Πρέπει να τονιστεί ότι, μετά την εποχή του Λέοντος ΣΤ΄ του Σοφού (886-912), οι αλχημιστές στράφηκαν περισσότερο προς το θεωρητικό πεδίο. Τον 11^ο αι. η προσωπικότητα που χρήζει προσοχής είναι αδιαμφισβήτητα ο Μιχαήλ Ψελλός με το έργο του Χρυσοποιία, η οποία συντάχθηκε με μορφή επιστολής απευθυνόμενη προς τον Πατριάρχη Ιωάννη Ξιφιλίνο. Σημαντική ήταν και η συμβολή του στη διάδοση της αλχημείας στην ευρωπαϊκή Δύση. Συνεχιστής του Ψελλού ήταν ο Ιωάννης ο Ιταλός. Επίσης, στο β΄ μισό του αιώνα αξιόλογη μορφή είναι και ο Συμεών Σηθ, μεταφραστής έργων από τα αραβικά στα ελληνικά, όπως το Σύνταγμα κατά στοιχείον περί τροφών δυνάμεων.

Τον 12^ο αι. δεν υπάρχουν μαρτυρίες για επώνυμους αλχημιστές. Κατά την υστεροβυζαντινή περίοδο, η ενασχόληση με την αλχημική δραστηριότητα παρακμάζει έτι περαιτέρω, ενώ, ταυτόχρονα, παρατηρείται άνοδός της στη Δύση. Αξιοσημείωτες προσωπικότητες είναι ο Μάρκος ο Γραικός και ο Ανεπίγραφος (13^ος). Επίσης, υπάρχουν και γιατροί που ασχολούνται με αλχημεία, όπως ο Νικόλαος Μυρεψός στη Νίκαια επί Ιωάννη Γ΄ Δούκα Βατάτζη (1222-1254) και ο Ιωάννης Ζαχαρίας Ακτουάριος κατά την παλαιολόγεια περίοδο.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Λίτσας, Νικόλαος (2008), «Η αλχημεία στα βυζαντινά χρόνια», Αρχαιολογία & Τέχνες 107, σελ. 34-48
• Λίτσας, Νικόλαος (2008), «Η αλχημεία στα βυζαντινά χρόνια από τον 10ο αι. έως το 1204», Αρχαιολογία & Τέχνες 108, σελ. 8-22
• Λίτσας, Νικόλαος (2008), «Η αλχημεία στα βυζαντινά χρόνια από το 1204 έως το 1453», Αρχαιολογία & Τέχνες 108, σελ. 23-39
• Λίτσας, Νικόλαος (2008), «Οι αλχημιστές μέχρι τον 10ο αιώνα στο Βυζάντιο», Αρχαιολογία & Τέχνες 107, σελ. 49-62

ΘΩΔΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΠΕ02, ΑΓΓΕΛΙΔΟΥ  ΧΡΥΣH ΠΕ04.02

ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ 2022-23

Οι Σταυροφορίες στη Δυτική Ευρώπη (Μάλτα-Γαλλία)

ΘΩΔΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΠΕ02, ΑΓΓΕΛΙΔΟΥ  ΧΡΥΣH ΠΕ04.02

ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ 2021-22 και 2022-23

Οι λοιμώδεις ασθένειες εξακολουθούν ακόμη και σήμερα να αποτελούν μεγάλο κίνδυνο για την υγεία μας. Γι’ αυτό το λόγο ο πιο αποτελεσματικός τρόπος αντιμετώπισής τους είναι η πρόληψη.

Κύριος στόχος αυτής της δράσης είναι να φέρει τους μαθητές σε επαφή με ένα διαφορετικό τρόπο μάθησης, ο οποίος δεν αποβλέπει μόνο στην παροχή και απόκτηση γνώσεων, αλλά και στην αλλαγή στάσεων και συμπεριφορών. Οι μαθητές με αυτόν τον τρόπο θα μπορέσουν να ανακαλύψουν ότι η υγεία είναι το πιο πολύτιμο αγαθό στον άνθρωπο, γι’ αυτό πρέπει να φροντίζουν το σώμα τους και την ατομική τους υγιεινή.
Με αφορμή τα μαθήματα της Ιστορίας, των Αρχαίων Ελληνικών και της Χημείας και εξαιτίας της επίκαιρης πανδημίας που προκαλείται από τον κορονοϊό SARS-CoV-2, θα προσεγγίσουμε τις λοιμώδεις ασθένειες στο πέρασμα των χρόνων. Θα αναφερθούμε στη διαχρονική εξέλιξη των λοιμωδών ασθενειών στην Ελλάδα και  στους μηχανισμούς δράσεις ιών και βακτηρίων, στους εμβολιασμούς και στην τεχνική της real time PCR.

Οι επιδιωκόμενοι στόχοι είναι:

Οι μαθητές

1. Να προσεγγίσουν διερευνητικά την ύπαρξη λοιμωδών ασθενειών στην ανθρώπινη ιστορία διαχρονικά, μελετώντας και ερμηνεύοντας πρωτογενείς και δευτερογενείς πηγές.

2. Να μελετήσουν πρωτότυπα κείμενα (π.χ. Θουκυδίδης), εμβαθύνοντας στη δομική και ερμηνευτική εξομάλυνσή τους.

3. Να γνωρίσουν τους μηχανισμούς δράσης των ιών και ιδιαίτερα του κορονοϊού SARS-CoV-2.

4. Να γνωρίσουν την τεχνική της αλυσιδωτής αντίδρασης πολυμεράσης (PCR) και την εξέλιξή της στην πιο σύγχρονη τεχνική της real-time PCR.

5. Να κατανοήσουν τους μηχανισμούς δράσης των εμβολίων.

6. Να ενημερωθούν για την τεράστια σημασία της υγείας στη ζωή του ανθρώπου.

7. Να ερευνήσουν τη σχέση των ασθενειών με την Ιστορία και τον Πολιτισμό μέσα από μια διαθεματική προσέγγιση με τη Βιοχημεία.

8. Να αποκτήσουν οι μαθητές την ικανότητα για συστηματική και μεθοδική προσέγγιση σημαντικών θεμάτων για τη ζωή.   

                             Υπεύθυνοι: Αγγελίδου Χρύσα, χημικός - Θώδης Γιώργος, φιλόλογος