Η Εβραϊκή Κοινότητα της Άρτας

Η Εβραϊκή Κοινότητα της Άρτας υπήρξε μία από τις παλαιότερες της Ελλάδος. Τις πρώτες πληροφορίες γι΄ αυτήν τις αντλούμε από το "Οδοιπορικό" του Ισπανού περιηγητή ραββίνου Βενιαμίν μπεν Γιονά, ο οποίος ταξίδεψε στην Ελλάδα το 1173. Στο "Οδοιπορικό" αναφέρει ότι υπήρχαν εκεί 100 εβραϊκές οικογένειες που ανέπτυσσαν θαυμαστή πνευματική και θρησκευτική δραστηριότητα. Η δραστηριότητα αυτή εντάθηκε την εποχή του "Δεσποτάτου της Ηπείρου", κατά την οποία ο Μιχαήλ Κομνηνός παραχώρησε στους Εβραίους ελευθερίες ώστε να αναπτυχθούν στον οικονομικό και πολιτιστικό τομέα.

Την ίδια περίοδο χτίστηκε η πρώτη Συναγωγή, η "Γκρέκα", και λειτούργησε το εβραϊκό νεκροταφείο στη θέση "Πετροβούνι", στο λόφο Περάνθη, σε μια έκταση δέκα στρεμμάτων, που παραχωρήθηκε από την Αγία Θεοδώρα, σύζυγο του Μιχαήλ Κομνηνού.

Η ανάπτυξη της οικονομικής ζωής των Εβραίων συνεχίστηκε μέχρι το 1346, οπότε υπέστησαν τον πρώτο διωγμό τους από το Κράλη της Σερβίας Στέφανο Ντουσάν.

Μετά την κατάκτηση της Άρτας από τους Τούρκους, το 1449, οι Εβραίοι έτυχαν θρησκευτικής και οικονομικής ελευθερίας. Λίγο αργότερα (1480-1494) η Εβραϊκή Κοινότητα ενισχύθηκε πληθυσμιακά από την εγκατάσταση εκεί Εβραίων από την Απουλία και την Καλαβρία, καθώς και εξορισθέντων από την Ισπανία σεφαραδιτών Εβραίων (1492). Αυτοί αποτέλεσαν μία χωριστή Κοινότητα, ίδρυσαν τη Συναγωγή "Πουλιέζα", εβραϊκό σχολείο και φιλανθρωπικούς συλλόγους, δημιουργώντας παράλληλα έναν ''ευγενή ανταγωνισμό'' με τους ντόπιους ρωμανιώτες Εβραίους.
 

Οι Εβραίοι της πόλης ζούσαν στους συνοικισμούς "Όχθο", "Τσιμέντα" και "Ρολόϊ", που βρίσκονταν στο κέντρο της πόλης.

 Όταν ο Γάλλος αρχιτέκτων - μηχανικός Φουσερό επισκέφθηκε την Άρτα, το 1780, έγραψε ότι υπήρχαν 200 Εβραίοι. Το 1806 ο Πουκεβίλ ανέφερε ότι οι Εβραίοι της πόλης ήταν 1000, ενώ ο Λίκ ανέφερε ότι το 1807 ο αριθμός τους ήταν 50 άτομα. Με την απελευθέρωση της πόλης από τον τουρκικό ζυγό (23.6.1881), οι Εβραίοι διατήρησαν τη θρησκευτική και οικονομική τους ελευθερία και σε απογραφή της περιόδου εκείνης φαίνεται ότι αριθμούσαν 800 άτομα.

Οι Εβραίοι της Άρτας ήταν ευσεβείς, βαθιά θρησκευόμενοι, νομοταγείς και συμβίωναν ειρηνικά με τους Χριστιανούς συμπολίτες τους. Σχόλιο δημοσιογράφου στην εφημερίδα "Μη Χάνεσαι" του 1881 αναφέρει, μεταξύ άλλων: "… Εις Άρταν εκτός των Χριστιανών οικούσι σταθερώς πλείστοι Ισραηλίται, προθύμως και πιστώς εκπληρούντες πάσας τας υπό των νόμων πηγαζούσας διά τους πολίτας υποχρεώσεις. Εις τας Συναγωγάς αυτών, διέκρινα προσευχομένους ευζώνους, κομψώς και αρειμανίως φέροντας φουστανέλλαν. Ητο Ιουδαίοι στρατιώται….. Εκ τούτων και εκ προσωπικής εμπειρίας μεταγενεστέρας, καταδήλως μαρτυρείται η αγαστή σύμπνοια ήτις επικρατεί μεταξύ Χριστιανών και Εβραίων εις την πόλιν. Των τελευταίων τούτων το εμπορικόν δαιμόνιον είναι πανθομολογούμενον…".
Ποικίλες ήταν οι επαγγελματικές ασχολίες των Εβραίων της Άρτας: Υπήρχαν 5 - 6 μεγάλα εμπορικά καταστήματα και άλλα μικρότερα εμπορικά, δερματοπωλεία, υαλοπωλεία, αλλά και επαγγελματίες φανοποιοί, γαλακτοπώλες, κρεοπώλες, γυρολόγοι και μοδίστρες. Υπήρχαν επίσης δύο εκπαιδευτικοί, ένας γιατρός κι ένας δημόσιος υπάλληλος. Το 1911 ιδρύθηκε μία μεγάλη εμπορική ανώνυμη εταιρεία με την επωνυμία "Ιωχανάς - Γκανής - Χατζής & Σία", η οποία δέσποζε στην αγορά για πολλά χρόνια.

Τα συνήθη επώνυμα των Εβραίων της Άρτας ήταν Μιωνής, Ιωχανάς, Σαμπάς, Ιερεμίας, Μιζάν, Ελιέζερ, Πολίτης, Κούλιας, Γκανής, Σούσης κ.ά.

Η Κοινότητα διατηρούσε εβραϊκό σχολείο, επί της οδού Φιλελλήνων, στην εβραϊκή συνοικία. Αποτελείτο από δύο μεγάλες αίθουσες: η μία χρησίμευε για αποθήκη τροφίμων και σιταριού (για διανομή στους απόρους το χειμώνα). Η άλλη αίθουσα χωριζόταν σε δύο μέρη, το ένα λειτουργούσε ως αίθουσα διδασκαλίας και το άλλο ως αίθουσα συνεδριάσεων και πολιτιστικών συγκεντρώσεων. Την ελληνική και εβραϊκή γλώσσα δίδασκαν δύο δάσκαλοι. Στο σχολείο φοιτούσαν Εβραίοι και μερικοί Χριστιανοί μαθητές.
Για τις ανάγκες της Κοινότητας δημιουργήθηκε ένα ακόμη σχολείο. Την περίοδο της Μικρασιατικής καταστροφής τα δύο εβραϊκά σχολεία στέγασαν πρόσφυγες.

Από το 1920 η Εβραϊκή Κοινότητα της Άρτας αναγνωρίστηκε ως "Νομικό Πρόσωπο Δημοσίου Δικαίου" και συμμετείχε σε όλες τις δημόσιες εκδηλώσεις της πόλης.
Κατά την απογραφή του 1939 η Κοινότητα αριθμούσε 500 περίπου μέλη, ενώ κατά τη Γερμανική Κατοχή είχε 384 Εβραίους.

Τη νύχτα της 24ης Μαρτίου 1944 συνελήφθησαν από τους Ναζί οι περισσότεροι Εβραίοι και εκτοπίστηκαν στα χιτλερικά στρατόπεδα του θανάτου. Ελάχιστοι μπόρεσαν να διαφύγουν. Τραγική ήταν επίσης η τύχη μιας εβραϊκής οικογένειας που κρυβόταν στο χωριό Κομένο της Άρτας, όταν οι Γερμανοί σφάγιασαν τους 317 κατοίκους του, μεταξύ των οποίων και τον Ζακίνο Ιερεμία, 42 ετών, τη γυναίκα του Ευτυχία, 37 ετών και την κόρη τους Καίτη, 5 ετών.

Με τη λήξη του Πολέμου επέστρεψαν από τα στρατόπεδα 30 όμηροι και άλλοι 28 Εβραίοι που πρόλαβαν να διαφύγουν στα γύρω χωριά. Η Κοινότητα είχε απωλέσει το 84% του πληθυσμού της. Η παλιά ρωμανιώτικη Συναγωγή "Γκρέκα" είχε σχεδόν καταστραφεί, καθώς τα υπόλοιπα κοινοτικά κτίρια. Η Κοινότητα ήταν αποδιοργανωμένη και η περίθαλψη ανύπαρκτη. Οι επιζήσαντες Εβραίοι άρχισαν να εγκαθίστανται σε άλλες πόλεις της Ελλάδος ή μετανάστευσαν στο εξωτερικό. Το 1959 η Κοινότητα διαλύθηκε και λίγο αργότερα το εβραϊκό νεκροταφείο απαλλοτριώθηκε ενώ το οικόπεδο της Συναγωγής παραχωρήθηκε στο Δήμο.

Η παλιά ρωμανιώτικη Συναγωγή "Γκρέκα",
κατεστραμμένη μετά τη Γερμανική Κατοχή.

Α.ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΗΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗΣ.

-Η Εβραική κοινότητα της Άρτας ,ιστορικά, υπήρξε από τις παλιότερες της Ελλάδος.Πρώτες πληροφορίες γι’ αυτή υπάρχουν στο « ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΟ» του Ισπανού περιηγητή Ραββίνου Βενιαμίν μπέν Γιονά.Αυτός αναφέρει ότι το 1173 υπήρχαν στην Αρτα 100 Εβραικές οικογένειες ,που ανέπτυσσαν θαυμαστή πνευματική και θρησκευτική δραστηριότητα .Η δραστηριότητα αυτή εντάθηκε την εποχή του « Δεσποτάτου της Ηπείρου»,κατά την οποία ο Μιχαήλ Β΄Αγγελοκομνηνοδούκας και η Αγία Θεοδώρα παραχώρησαν στους Εβραίους ελευθερίες ,ώστε να αναπτυχθούν στον οικονομικό και πολιτιστικό τομέα .Την ίδια περίοδο χτίστηκε η πρώτη Συναγωγή(Γκρέκα) και λειτούργησε το Εβραικό νεκροταφείο στην θέση « Πετροβούνι» ,στον λόφο της Περάνθης,σε μια έκταση δέκα στρεμμάτων ,που παραχωρήθηκε από την Αγία Θεοδώρα.

-Το 1349 μ.Χ οι Εβραίοι διώκονται από τον Σέρβο Στέφανο Ντουσάν ,ο οποίος κατέλαβε όλη την Β.Δ. Ελλαδα και Θεσσαλία και πήρε την προσωνυμία « Δεσπότης της Αρτας και κόμης της Βλαχίας».

-Το 1480-1494 ,η κοινότητα ενισχύεται πληθυσμιακά από την εγκατάσταση Εβραίων από την Απουλία και την Καλαβρία ,καθώς και από τους Εβραίους της Ισπανίας ,που εξορίσθησαν.

-Το 1780 ,στην Άρτα υπήρχαν  200 Εβραίοι ,σύμφωνα με τα στοιχεία του Γάλλου αρχιτέκτονα –μηχανικού Φουσερό ,που επισκέφθηκε την Άρτα.

-Το 1806,ο Γάλλος πρόξενος Μπουκεβίλ,γράφει για την ύπαρξη χιλίων Εβραίων στην πόλη.

-Το 1881 ,μετά την απελευθέρωση της Άρτας(23/6/1881),υπήρχαν 800 Εβραίοι με θρησκευτική και οικονομική ελευθερία.

-Το 1939,η κοινότητα αριθμούσε 500 μέλη ,που ζούσαν στο κέντρο της πόλης ,στο Τουρκοπάζαρο κοντά στο φρούριο .

-Στις 24 Μαίου 1944 ,Γερμανοί συλλαμβάνουν τα περισσότερα μέλη της Εβραικής Κοινότητας,που τότε αριθμούσε 384 άτομα .Οι αιχμάλωτοι οδηγούνται γυμνοί και ανυπόδητοι στα στρατόπεδα συγκέντρωσης της Πολωνίας και της Γερμανίας ,κυρίως στο Άουσβιτς.Απο εκεί ,όσοι θεωρήθηκαν ικανοί για εργασία ,μεταφέρθηκαν σε στρατόπεδα εργασίας ,ενώ οι άλλοι θανατώθηκαν την 11η Απριλίου σε θαλάμους αερίων.

-Μεταπολεμικά ,η κοινότητα αριθμεί 60 άτομα ,από τα οποία 24 είχαν επανέλθει από την ομηρία.

-Το 1959 ,η κοινότητα διαλύθηκε.Οι συνθήκες ,που επικράτησαν στην Αρτα μετά τον Β Παγκόσμιο πόλεμο και η δημιουργία του κράτους του Ισραήλ συνετέλεσαν στην αποχώρηση και των τελευταίων Εβραικών οικογενειών από την Άρτα.

Β.ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΕΣ ΑΣΧΟΛΙΕΣ.

Διάφορες ήταν οι επαγγελματικές των Εβραίων της Άρτας.Στην πόλη υπήρχαν 5-6 μεγάλα εμπορικά καταστήματα και άλλα μικρότερα εμπορικά ,δερματοπωλεία ,υαλοπωλεία αλλά και επαγγελματίες φανοποιοί ,κρεοπώλες και ράφτες.Μεγάλοι έμποροι υφασμάτων και δερμάτων υπήρξαν οι Γαβριήλ και Μπέσος Σαμπάς.

Υπήρχαν επίσης δύο  εκπαιδευτικοί ,ένας γιατρός και ένας δημόσιος υπάλληλος.

Γ.Η ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΖΩΗ.

Η κοινότητα είχε δύο συναγωγές.Την « Πουλιέζα» και την «Γκρέκα».Η Συναγωγή

« Γκρέκα» δημιουργήθηκε στην εποχή του « Δεσποτάτου της Ηπείρου» ,αφου ,όπως αναφέραμε η ΑγίαΘεοδώρα και ο σύζυγός της Μιχαήλ Β΄Αγγελος-Κομνηνός είχαν παραχωρήσει και θρησκευτική ελευθερία στους Εβραίους.

Η δεύτερη Συναγωγή « Πουλιέζα» ,ιδρύθηκε το 1492 από τους Εβραίους που εξορίσθησαν από την Ισπανία.

Οι Εβραίοι της Άρτας ήταν βαθιά θρησκευόμενοι ,όπως γράφεται σε σχόλιο της εφημερίδας « Μη Χάνεσαι» το 1881.

«….Εις  Άρταν εκτός των Χριστιανών οικούσι σταθερώς πλείστοι Ισραηλίται,προθύμως και πιστώς εκπληρούντες πάσας τας υπο των νόμων πηγαζούσας δια τους πολίτας υποχρεώσεις.Εις τας Συναγωγάς αυτών ,διέκρινα προσευχομένους ευζώνους ,κομψώς και αρειμανίως φέροντας φουστανέλλαν .Ήτο Ιουδαίοι στρατιώται…..».

Μετά την διάλυση της κοινότητας το 1959 το οικόπεδο της συναγωγής παραχωρήθηκε στον Μ/Φ Σύλλογο «ΣΚΟΥΦΑΣ» ,όπου εκεί στεγάζεται σήμερα το Πνευματικό Κέντρο του συλλόγου.

Δ.ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ –ΜΟΡΦΩΤΙΚΗ  ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ.

Η κοινότητα διατηρούσε εβραικό σχολείο στην οδό Φιλλελήνων ,στην Εβραική συνοικία.Στο σχολείο φοιτούσαν Εβραίοι και μερικοί Χριστιανοί μαθητές .Την Ελληνική και την Εβραική γλώσσα δίδασκαν δύο δάσκαλοι.Αργότερα για τις ανάγκες της κοινότητας δημιουργήθηκε και δεύτερο σχολείο.Την περίοδο της Μικρασιατικής καταστροφής ,τα σχολεία αυτά στέγασαν πρόσφυγες.

Επίσης υπήρχαν και φιλανθρωπικοί σύλλογοι ,η δε Συναγωγή « Πουλιέζα» είχε και  σπουδαιότατη βιβλιοθήκη ,που καταστράφηκε κατά τον Β΄Παγκόσμιο πόλεμο.